ANALIZA TECHNIK PREZENTACJI STEVE’A JOBSA
Autor pracy:
Wszystkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, modyfikacja, wprowadzanie do obrotu, publikacja, dystrybucja w celach komercyjnych bez zgody właściciela są zabronione.
Praca końcowa studiów podyplomowych.
Warszawa, 2012 r.
SPIS TREŚCI
Rozdział 1. Sztuka prezentacji
1.2 Kluczowe czynniki sukcesu w prezentacji
Rozdział 2. Prezentacja Steve’a Jobsa
2.4 Ocena prezentacji Steve’a Jobsa
Prezentacja odgrywa istotną rolę w zarządzaniu projektami. Elementy prezentacji występują w wielu aspektach projektu, m.in. w przekazywaniu statusu projektu klientowi, raportowaniu. Sposób prezentacji odgrywa tu zasadniczą rolę, np. status spóźniającego się projektu można przedstawić w bardziej pozytywnym lub negatywnym świetle. Przez sposób komunikacji można pokazać zarówno swoją pewność co do wykonania zadania na czas, jak i swoją niechęć do danego obowiązku. Forma przekazania informacji jest zatem równie ważna jak sama informacja, ale nie ważniejsza.
Celem pracy jest analiza rożnych metod prezentacji i wybór tych elementów, które najlepiej wpływają na odbiorców. Materiałem analizowanym w niniejszej pracy jest zbiór prezentacji Steve’a Jobsa, założyciela firmy Apple, który swoimi wystąpieniami oczarowywał konsumentów na całym świecie. Źródłem analizowanych prezentacji są materiały wideo pochodzące z lat 1984–2011 oraz biografia prezentera [4].
Steve Jobs (ur. 24 lutego 1955 r., zm. 5 listopada 2011) uznawany jest za największego innowatora i przedsiębiorcę XXI wieku. W roku 1976 rzucił studia i razem z kolegą Stevem Wozniakiem założył firmę Apple Computer, która jako jedna z pierwszych stworzyła komputer do użytku domowego. W roku 1985 z powodu konfliktu w zarządzie Jobs został wyrzucony z własnej firmy. Założył kolejną – NEXT, w której również zajmował się produkcją komputerów. Powrócił do Apple dopiero w roku 1995, gdy firma ta była na skraju bankructwa i za praktycznie ostatnie pieniądze wykupiła Jobsa i jego nową firmę. W ciągu 15 lat Steve Jobs uczynił z Apple najbardziej dochodową firmą na świecie[1] z przychodami kwartalnymi rzędu 40 mld dolarów[2].
Steve Jobs stworzył produkty znane na całym świecie. iPod, iPhone, iPad oraz MacBook to elektroniczne gadżety, bez których wiele osób nie mogłoby się dzisiaj obejść. Wszystkie te produkty miały swoją premierę podczas specjalnych konferencji firmy na które zaproszone dziennikarzy z całego świata. Jobs reżyserował spektakl, każda prowadzona przez niego prezentacja była przygotowana w najmniejszych szczegółach. Widzowie byli tak oczarowani, że pod koniec każdy chciał kupić najnowszy gadżety marki Apple. Jobs był świetnym sprzedawcą, potrafił jak nikt inny prezentować nowe produkty i wprowadzać je na rynki całego świata. Jego prezentacje uznawane są za najlepsze na świecie.
Praca została podzielona na 3 części. W rozdziale pierwszym skupiono się na sztuce prezentacji, jej istocie oraz czynnikach gwarantujących sukces w prezentacji. Rozdział drugi w całości odnosi się do analizy wystąpień Steve’a Jobsa. Przedstawiono w nim najczęściej stosowane przez niego techniki prezentacji. Ostatni rozdział ma na celu podsumowanie przedstawionych informacji.
Rozdział 1. Sztuka prezentacji
Prezentacja jest sposobem przekazywania informacji. Prezenter, zwany również mówcą, próbuje w swoim wystąpieniu przekazać myśl szerszemu gronu zainteresowanych. Próba ta nie zawsze kończy się powodzeniem. Prezentacja może być sztuką samą w sobie, z fabułą, zwrotami akcji i ciekawą narracją, ale może być też pustym monologiem, ciągiem słów, które tylko pozornie tworzą spójną całość.
Prezentacja to sposób komunikacji – zazwyczaj jednej osoby z wieloma osobami – w której prezenter próbuje przekazać pewnie informacje odbiorcom. Sposób przekazywania informacji jest równie ważny jak sama informacja. Ludzie odbierają wypowiedzi innych osób dwutorowo: werbalnie, czyli to, co słyszą, i niewerbalnie, czyli to, co widzą. Informacje, które docierają na naszego mózgu, są zlepkiem dwóch czynników: samej informacji i sposobu jej dostarczenia. Nawet najbardziej istotne i ciekawe informacje dostarczone w nieumiejętny sposób mogą być błędnie odebrane przez odbiorców. Sposób prezentacji powinien być dopasowany do rodzaju przekazywanej informacji. To bardzo ważne, ponieważ widz otrzymując sprzeczne sygnały (słysząc i widząc coś innego) nie jest w stanie wydedukować, które z nich są prawdziwe. Przykład: kierownik projektu z uśmiechem na twarzy informuje swój zespół o odwołanych urlopach. Taki kierownik może albo nie zostać potraktowany poważnie, albo na stałe zapaść w pamięci pracowników jako ten, który cieszy się z czyjegoś nieszczęścia.
Dobrzy prezenterzy nie przekazują odbiorcom słów i suchych liczb, ale przekazują im obrazy, wpływają na ich uczucia, niejednokrotnie zaskakują i pozwalają fantazjować. Prezentacja powinna być sztuką w trzech aktach, historią opowiedzianą w sposób zwarty i jednolity, sposobem na dotarcie do uczuć odbiorców i drogą do zagarnięcia ich serc.
1.2 Kluczowe czynniki sukcesu w prezentacji
Głównym czynnikiem sukcesu w prezentacji jest dobre przygotowanie. Wielcy mówcy, tacy jak Steve Jobs, pracują nad swoimi prezentacjami bardzo długo, dopracowując je w najmniejszym szczególe. Żadna prezentacja nie może być wygłoszona bez uprzedniego przygotowania. Przygotowując się do wystąpienia, mówca powinien najpierw odpowiedzieć sobie na kilka podstawowych pytań: jaki jest cel prezentacji? Kto jest jej odbiorcą? Co odbiorcy powinni wynieść z tej prezentacji? Te pytania mają na celu ustalenie pewnych ram, których mówca powinien się trzymać przez cały czas trwania prezentacji.
Dobrze przygotowane wystąpienie powinno posiadać jasny dla odbiorców, logiczny plan. Tak jak każda dobrze napisana opowieść, prezentacja powinna być podzielona na wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Taki układ będzie zrozumiały dla każdego odbiorcy na sali. Rozwinięcie jako najdłuższa część prezentacji powinna być ponadto podzielone na logiczne elementy, a prezenter powinien informować publiczność za każdym razem, gdy przejdzie do kolejnego punktu. Przed przygotowaniem prezentacji mówca powinien najpierw zbudować jej konspekt, tj. ramowy plan wypowiedzi. Taki plan będzie pomocny podczas wystąpienia i nie pozwoli się mówcy zgubić, a tym samym zaburzyć uprzednio ustalonej logicznej kolejności wypowiedzi.
Częstym atrybutem prezentacji są slajdy, materiały multimedialne i demonstracje. Slajdy powinny być przygotowane według ustalonego wcześniej konspektu, tak aby podążały za wypowiedziami prezentera. Slajdy same w sobie powinny stanowić jedynie dodatek do prezentacji, często się jednak zdarza, że są one głównym medium przenoszenia informacji. Dobrze przygotowane slajdy powinny zawierać jak najmniej tekstu, przenosić jedynie myśl, a rolą mówcy jest tę myśl rozwinąć. Materiały multimedialne oraz demonstracje są ciekawym sposobem przerwania monologu prezentera. Jak wspomniano w dalszej części pracy, Steve Jobs wyświetlał materiał wideo lub dokonywał demonstracji produktu przynajmniej raz na 10 minut. Taki okres czasu wystarczy, aby widownia zachowała skupienie i była nadal zainteresowana prezentacją.
Nieodłączną częścią przygotowania prezentacji są próby. Mają one na celu zapamiętanie i opanowanie przedstawianego materiału. Dobry prezenter podczas wystąpienia powinien mieć ze sobą jedynie konspekt wypowiedzi. Bardzo nieprofesjonalne jest czytanie prezentacji z kartki lub z tzw. prompterów[3] - jest to dla widowni informacja, że mówca jest nieprzygotowany do swojego wystąpienia.
Na sukces prezentacji składa się bardzo wiele czynników, a kluczowe z nich wymieniono w tym rozdziale. Należy jednak pamiętać, że równie ważna jak forma prezentacji jest jej treść i przekazywana informacja. Nie sposób odnieść sukcesu w prezentacji, jeśli informacje w niej zawarte są błędne lub nieprawdziwe.
Rozdział 2. Prezentacja Steve’a Jobsa
Niniejszy rozdział ma na celu dokładną analizę prezentacji Steve’a Jobsa. Jako założyciel i prezes Apple prowadził on wielokrotnie konferencje poświęcone nowym produktom firmy. Materiał badawczy obejmuje zestaw ponad 100 klipów wideo, które można znaleźć w serwisie internetowym YouTube[4] – adresy poszczególnych klipów znajdują się w bibliografii.
Każda prezentacja Apple to duże wydarzenie dla firmy. W przygotowaniach do konferencji uczestniczył sam prezenter – Steve Jobs. Dokładnie analizował każdy, nawet najmniejszy szczegół wystąpienia, taki jak chociażby oświetlenie. Walter Isaacson wspomina w biografii Jobsa sytuację, w której Steve przez ponad godzinę kazał współpracownikom zmieniać ustawienie lamp tak, aby produkt, który w czasie prezentacji pojawi się na scenie, był idealnie oświetlony.
Steve Jobs przykładał bardzo dużą wagę do przygotowań. W tym podrozdziale zostaną przedstawione podstawowe kroki, bez których konferencja Apple nie mogłaby się odbyć.
Apple zaprasza na konferencję dziennikarzy wysyłając im specjalne zaproszenia na 2 do 3 tygodni wcześniej – patrz rysunki 1–6. Każde zaproszenie uchyla rąbka tajemnicy, jaką owiane są nowe produkty firmy. Slogan zachęcający do przybycia, zdjęcie, czas i miejsce oraz wskazówki dojazdu to jedyne elementy zaproszenia. To zagadka, której rozwiązanie przynosi odpowiedź na pytanie, co nowego zaprezentuje Steve Jobs. W Internecie mnożą się podejrzenia, co to może być, redaktorzy serwisów technologicznych prześcigają się w pomysłach. W ten sposób Apple buduje aurę tajemniczości. Każdy jest zaintrygowany, co nowego, innowacyjnego i dotąd niespotykanego zaprezentuje firma Apple.
Firma Steve’a Jobsa jak dotąd najczęściej organizowała konferencje w dwóch miejscach: Yerba Buena Center for the Arts w San Francisco, USA oraz California Theatre w San Jose, USA. Pierwsze miejsce to centrum sztuki współczesnej, drugie to kino i teatr. W obu tych miejscach na co dzień wystawia się sztukę. Steve Jobs często powtarzał, że jego produkty stoją na pograniczu sztuki i technologii – wybór miejsca nie jest zatem przypadkowy. Jobs chce, aby widzowie – dziennikarze, którzy przekazywać będą swoje wrażenia innym – czuli, że są świadkami kolejnej sztuki, dzieła, produktu, który stanie się hitem. Połączenie aury tajemniczości, magii kina, teatru i sztuki daje efekt poczucia, że uczestniczy się w ważnym, niecodziennym wydarzeniu.
|
Rysunek 1 - Zaproszenie na spotkanie 14 listopada 2008 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com) |
Rysunek 2 - Zaproszenie na spotkanie 27 stycznia 2010 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com) |
|
Rysunek 3 - Zaproszenie na spotkanie 20 listopada 2010 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com) |
Rysunek 4 - Zaproszenie na spotkanie 2 marca 2011 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com) |
|
Rysunek 5 - Zaproszenie na spotkanie 4 listopada 2011 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com) |
Rysunek 6 - Zaproszenie na spotkanie 7 marca 2012 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com) |
Zaproszenia, jak i wybór miejsca prezentacji odgrywają ważną rolę w ogólnym postrzeganiu wydarzenia. Dobrze dobrane mogą pozytywne nastawić widownię jeszcze przed przyjściem na salę. Nieumiejętnie dopasowane mogą nieść skutek całkowicie odwrotny. Zaproszenie powinno zachęcać do przybycia i wzbudzić zainteresowanie. Miejsc prezentacji powinno uzupełniać spotkanie, sprawiać, że widzowie czują się komfortowo i przyjemnie.
Przed każdą konferencją Apple rodzą się plotki na temat nowych produktów koncernu. Firma Steve’a Jobsa znana jest z tego, że wszystkie swoje projekty trzyma w ogromnej tajemnicy, do tego stopnia, że nawet pracownicy firmy, którzy tworzą kolejne podzespoły nowych produktów, nie są świadomi całości projektu. Czasami jednak do Internetu przeciekają zdjęcia prototypów, które pracownicy firmy omyłkowo zostawili w miejscach publicznych (barach czy restauracjach). W ostatnich latach zdarzyło się to już dwukrotnie[5],[6]. Apple zawsze zaprzeczało. Plotki mówią, że firma Steve Jobsa robi to celowo, wzbudzając dodatkową ciekawość wśród konsumentów[7].
Wpadki lub celowe zagrania sugerujące wpadki (tzw. kontrolowany przeciek), wzmagają zainteresowanie dziennikarzy. Firma, której wszystkie prace owiane są wielką tajemnicą, nagle gubi prototyp urządzenia – to informacja zamieszczana na pierwszych stronach wszystkich technologicznych serwisów internetowych. Wpadka, która dla innej firmy mogłaby oznaczać katastrofę, dla Apple stanowi dodatkowy zabieg marketingowy, który wzbudza ciekawość i rozpala wyobraźnię konsumentów.
Steve Jobs często z humorem odnosił się do tych plotek w czasie konferencji. Kiedy zgubiono prototyp iPhone’a czwartej generacji (telefonu komórkowego Apple), Steve Jobs, prezentując finalną wersję podczas konferencji w 2010 roku [90 – 100], zażartował: „Powiedzcie mi, jeśli już go gdzieś widzieliście. Ale możecie mi wierzyć, nic nie widzieliście” (ang. „Stop me if you've already seen this, but believe me, you ain't seen it”), wzbudzając tym jednocześnie gorący aplauz widowni.
Plotki stanowią doskonałe narzędzie marketingu. Kontrolowany przeciek informacji, może istotnie zwiększyć popularność danego wydarzenia. Przed ważnymi, ogólnoświatowymi prezentacjami warto pomyśleć nad uchyleniem tajemnicy i rozpowszechnieniem plotki w kręgu zainteresowanych firm i osób.
Jobs starannie przygotowuje się do prezentacji. Każde słowo, każdy gest jest odpowiednio dobrany do sytuacji. Choć całe wystąpienie wygląda bardzo naturalnie, tak jakby było tworzone na żywo, to jest ono wyuczone i praktycznie nie ma w nim miejsca na improwizację (pomijając wpadki, o których mowa w dalszej części pracy).
Steve Jobs pamięta każdy slajd, każdy szczegół swojego wystąpienia. Jedyną sytuacją, w której pomocne mu są notatki są demonstracje produktów. Każda demonstracja to ciąg instrukcji, które należy wykonać w ściśle określonej kolejności – nie można tu popełnić błędu. W czasie prezentacji nowych produktów Jobs korzystał z mini agendy, która opisywała, co należy zrobić – zdjęcie tej agendy można zobaczyć na rysunku 7, jednej z osób będących na sali udało się sfotografować pulpit demonstracyjny prezentera. Agenda zawiera kolejne kroki, ponumerowane 1,2,3…, które opisują instrukcje do wykonania na prezentowanym produkcie. Należy zauważyć, że są to jedynie hasła (np. Photo + Emial), a nie dokładne wskazówki, co należy zrobić.
Rysunek 7 – Agenda do demostracji Steve'a Jobsa (źródło: http://www.cultofmac.com)
Jobs występując na scenie nie patrzy na slajdy, on je wszystkie pamięta. W ręku trzyma przełącznik i zawsze jest świadomy, co pojawi się na kolejnym slajdzie. Świadczy to o jego znakomitym przygotowaniu. Każde wystąpienie jest ćwiczone wielokrotnie i to na wiele dni przed premierą. W prezentacjach Apple często pojawiają się materiały wideo, krótkie 1-2 minutowe nagrania, w ciągu których Jobs schodzi na chwilę ze sceny. To czas na krótki odpoczynek, ale i na przypomnienie sobie agendy spotkania – publiczność tego nie widzi, ale prezenter przypomina sobie plan wystąpienia.
Każdy dobry mówca powinien wielokrotnie ćwiczyć swoje wystąpienia. Prowadzący musi poczuć, że pamięta każdy szczegół prezentacji. Dobre przygotowanie to podstawa sukcesu wystąpienia - Steve Jobs dobrze o tym wiedział. Przygotowanie agendy, planu, do którego można w każdej chwili zajrzeć, pozwoli na opanowanie stresu i nie pozwoli się mówcy zgubić w wypowiedzi.
Publiczność zostaje zaproszona do sali na kilkadziesiąt minut przed rozpoczęciem wystąpienia. W tle słychać muzykę, a na scenie wyświetlane jest ogromne logo firmy. Konferencje Apple są zawsze nagrywane, czasami również udostępnia się obraz na żywo w Internecie. Punktualnie o zaplanowanej godzinie na scenie pojawia się prezenter.
Każda prezentacja z udziałem Steve’a Jobsa zaczyna się tak samo. Prezenter wchodzi na scenę w aplauzie widowni, odkręca butelkę wody i wita się z publicznością. Od tego schematu zdarzył się tylko jeden wyjątek. W 1999 roku na konferencji Macword w Nowym Jorku[8], prezentację otworzyła osoba „przebrana” za Jobsa – aktor Noah Wyle[9], ubrany w standardowy strój prezesa Apple: czarny golf, dżinsy i sportowe buty. Jobs zrobił sobie żart, który został bardzo dobrze przyjęty przez publiczność (ponad 10 lat później, podobną sytuację zaaranżował założyciel i prezes facebook’a – Mark Zuckerberg[10]). Żart ten doskonale opisuje sposób, w jaki Jobs rozpoczynania każdą konferencję. Aktor Noah Wyle użył tych samych słów i tych samych gestów, których zwykł używać Jobs, kiedy rozpoczynał swoje prezentacje. Rozpoczynając prezentację powiedział: „dziękuję że przyszliście, to będzie wspaniałe wydarzenie (…), mamy nowe, wspaniałe produkty…” (ang. „thank you for coming, it’s going to be a great event (…), we got some great new products…”). Kiedy „prawdziwy” Jobs pojawił się już na scenie, wytknął aktorowi błędy w naśladowaniu samego siebie: „Przestań… ja się tak nie zachowuję, wszystko zepsułeś! Zobacz, powinieneś podejść tutaj (wskazuje stolik z wodą), otworzyć butelkę wody, wziąć przełącznik, dopiero wtedy możesz złożyć ręce w ten sposób…” (ang. „Stop, stop… that’s not me at all, you are blowing it! Look, you’re supposed to come over here, open a water, get the fly clicker, then you can put your hands together…”). To zabawne wydarzenie tylko potwierdza, że Steve Jobs każdą konferencję rozpoczyna w podobny sposób.
Na dodatkową uwagę zasługują słowa jakich używa Jobs, gdy rozpoczyna prezentację. Jobs zawsze dziękuje publiczności za przybycie. To bardzo ważne, w ten sposób każdy uczestnik na sali czuje, że te słowa kierowane są właśnie do niego, czuje się wyróżniony. Steve podkreślał również, że jemu samemu równie miło i przyjemnie tutaj być. Następnie, Jobs w jednym zdaniu przedstawia cel prezentacji: „mamy nowe, wspaniałe produkty” lub „chcemy Wam dziś zaprezentować prawdziwie rewolucyjny produkt”. Ten prosty zabieg rozpala wyobraźnie widowni, a prezenter od początku buduje atmosferę pod najważniejsze wydarzenia spotkania.
Rozpoczęcie prezentacji to bardzo ważny moment. Dobrym zwyczajem jest podziękowanie publiczności za przybycie i poświęcony czas. Profesjonalni mówcy wskazują również, że to zaszczyt uczestniczyć w danym wydarzeniu i dziękują organizatorom za zaproszenie.
Wszystkie wystąpienia Steve’a Jobsa miały podobną budowę. Nie zależnie od tematu, rodzaju nowych produktów czy usług, Jobs miał swój własny schemat prezentacji. Po rozpoczęciu i przywitaniu się z widownią, Steve w kilku słowach informował uczestników o agendzie spotkania. W styczniu 2010 roku, konferencję wprowadzającą pierwszy tablet [81 – 89] – iPad[11] – Jobs zaczął słowami: „Chcemy rozpocząć rok 2010 wprowadzając prawdziwie magiczny i rewolucyjny produkt, zanim jednak zaczniemy mam kilka ogłoszeń.” (ang. „We want to kick-off 2010 by introducing a truly magical and revolutionary product today, but before we get to that, I’ve just go few updates.”). Swoją przedostatnią konferencję – wprowadzającą drugą generację tabletu iPad – w marcu 2011 roku [101], Jobs rozpoczął słowami: „Chcemy Wam dzisiaj pokazać coś wspaniałego, zanim jednak zaczniemy mamy kilka ogłoszeń” (ang. „We have something great to announce today, before we get to that, we’ve got few updates”). Agenda zawsze jest bardzo krótka i tajemnicza. Jobs nigdy nie mówi co dokładnie przedstawi, od samego początku tworzy aurę tajemniczości.
Każdą konferencję zaczynał od ogłoszeń (ang. „updates”). Opowiadał o tym, co jego firma osiągnęła przez ostatnie miesiące. Ile urządzeń sprzedano i jak wygląda to na tle konkurencji. Pojawiały się informacje na temat sklepów detalicznych Apple, ile osób je odwiedziło i czy powstały kolejne punkty. Jobs informował również o programistach tworzących oprogramowanie na platformę Apple – ile aplikacji stworzyli i ile na nich zarobili. Najważniejszą jednak informacją były wyniki finansowe – Jobs zostawiał je na sam koniec. Wszystkie podawane informacje tak naprawdę nie były kierowany do konsumentów, ale do inwestorów. Jobs przedstawiał Apple jako wspaniale funkcjonującą firmę, która z roku na rok radzi sobie coraz lepiej. W ciągu ostatnich kilkunastu lat, koncern od skraju bankructwa stała się najbardziej dochodową firmą na świecie – to była wspaniała okazja dla inwestorów.
Po ogłoszeniach Jobs przechodził do części głównej spotkania. W zależności od nowego produktu lub usługi, jaką Apple chciało pokazać, Jobs tworzył odpowiednią historię. Chcąc zaprezentować pierwszy tablet, w styczniu 2010 roku [81-89], prezenter zaczął opowieść od zdarzeń z 1991 roku, kiedy Apple stworzyło pierwszy przenośny komputer. Stopniowo przypominał coraz to świeższe wydarzenia, jednocześnie nakreślając pewien problem. Następnie opowiadał jak rozwiązuje się ten problem ówcześnie i jakie są tego rozwiązania minusy. Porównywał podejścia konkurencji i wytykał jej wady. Dopiero wtedy prezentował produkt, który dany problem rozwiązuje jego zdaniem najlepiej – produkt firmy Apple. Poszczególne metody prezentacji produktów, które stosował Steve Jobs zostały omówione w kolejnych podrozdziałach.
Steve Jobs podczas prezentacji nowych produktów firmy bardzo często korzystał z techniki porównania z konkurencją. Technika ta była stosowana przez niego za każdym razem, gdy Apple prezentowało nowy lub odświeżony produkt. Metoda porównywania była bardzo usystematyzowana, Jobs na początku określał problem, następnie pokazywał, w jaki sposób rozwiązuje go konkurencja, wytykał jej błędy, a dopiero na końcu wskazywał jak to zrobi Apple – oczywiście najlepiej.
Każda produkt powinien rozwiązywać jakiś problem, tylko to bowiem skłoni konsumentów do zakupu. Steve Jobs w swoich prezentacjach często nakreślał problem. Problem z którym z pewnością spotkały się osoby będące na sali. Podczas prezentacji pierwszego iPhone’a (telefonu komórkowego), w styczniu 2007 roku [72-76], Jobs wskazywał, że telefony konkurencji nazywane smartfonami (inteligentnymi telefonami) nie są tak naprawdę inteligentne. Wytykał ich ograniczenia, możliwość „rozbudowy” oraz komfort użytkowania. Przywoływał konkretne modele telefonów rożnych znanych firm: Nokia, Motorola, BlackBerry. Nie generalizował, ale dawał konkretne przykłady. Sprawił, że osoby na sali przyjęły jego punkt widzenia i zauważyły jak wiele w tej sferze konsumenckiej jest jeszcze do zrobienia. Po określeniu problemu i nakreśleniu błędów, jakie popełniła konkurencja, Jobs przechodził do sposobu, w jaki firma Apple zrobi to lepiej. Powoli odkrywał karty, za każdym razem wracając do porównania z produktami innych firm. Swoje rozwiązania przedstawiał jako prawdziwą rewolucję i zmianę dotychczasowego sposobu podejścia do problemu.
Na sam koniec prezentacji produktu Steve Jobs informował o cenie. Podczas prezentacji pierwszego tabletu [81-89] zapytał: „Wspaniały produkt, niewiarygodny postęp. Jak myślicie, na ile wycenia to Apple?” (ang. „Amazing product, tremendous breath, what you thing we price for that?”). Podczas innych prezentacji sytuacja wyglądała bardzo podobnie. Następnie wskazywał ile dany produkt może kosztować u konkurencji, w przypadku pierwszego iPada wskazał astronomiczną kwotę 999 dolarów. Steve Jobs tłumaczył, że Apple stara się jak najbardziej obniżać cenę. Informując o cenie pierwszego tabletu powiedział: „Jestem bardzo podekscytowany, że mogę was poinformować, iż cena iPada nie zacznie się od 999 dolarów, ale od 499 dolarów!” (ang. „I am thrilled to announce to you, that the iPad pricing starts not at $999 but $499.”). Prezenter za każdym razem wskazywał na początek cenę bardzo wysoką, następnie drastycznie ją zmniejszał, dając złudzenie, że produkt oferowany jest w bardzo atrakcyjnej cenie – choć rzeczywiście ceny produktów Apple są o wiele wyższe od cen konkurencji. Podając cenę produktu podkreślał, że kosztuje on „tylko” tyle, bo jest o wiele lepszy niż konkurencja i oferuje znacznie więcej – bynajmniej tak uważał Jobs.
Całość prezentacji produktu, wyjście od problemu, poprzez analizę konkurencji, wytknięcie jej błędów, przedstawienie jak to można zrobić lepiej, a na koniec podanie ceny to sposób Apple i Steve’a Jobsa na wyróżnienie się wśród konkurencji. Sposób bardzo skuteczny, bo klienci mając już starszą wersję produktu, często decydują się na zakup nowszej generacji.
Porównanie z konkurencją może stanowić bardzo dobry zabieg marketingowy. Umiejętne wytknięcie problemów konkurencji, wskazanie sposobów na lepsze rozwiązanie problemu może stanowić dobry sposób na wyróżnienie produktu na rynku. Technika ta jest nadal stosowana w prezentacjach Apple, Tim Cook, aktualny prezes firmy zastosował ją z sukcesem podczas prezentacji najnowszej wersji tabletu (iPada trzeciej generacji) w styczniu 2012 roku.
Steve Jobs zawsze starał się prezentować produkty w niecodzienny sposób. Nigdy nie pokazywał omawianego produktu na początku, najpierw opowiadał jego historię powstania, przeznaczenie i problem, który rozwiązuje. W ten sposób budował aurę tajemniczości i trzymał widownię w niepewności. Następnie pokazywał zdjęcia produktu, omawiał je i dopiero wtedy prezentował nowy produkt na scenie. Ten moment był bardzo ważny, Steve starał się go celebrować i wykonywać w całkowicie odmienny sposób niż konkurencja.
Pierwszym produktem, który Jobs zaprezentował w unikalny sposób był komputer Macintosh[12]. Na konferencji w 1984 roku [6], Jobs po wprowadzeniu powiedział: „Widzieliście już zdjęcia Macintosha, teraz chciałbym zaprezentować go osobiście” (ang. „You have seen some pictures of Macintosh, now I would like to show you Macintosh in person.”). Prezenter podszedł do podestu na środku sceny, wyciągnął komputer z pudełka, podłączył go do prądu i włączył. W tle pojawiła się muzyka, a światła przygaszono tak, że na scenie widoczny był jedynie świecący ekran komputera. Po chwili Macintosh zaczął generować obraz, wielkie litery jego nazwy zaczęły „przelatywać” z jednego brzegu ekranu na drugi. Widownia oszalała. Na tamte czasy stworzenie takiej animacji było czymś wyjątkowym. Ekran zaczął pokazywać dostępne aplikacje, a po krótkiej chwili, Jobs powiedział: „Chciałbym, aby Macintosh przedstawił Wam się osobiście” (ang. „I would like to Macintosh speak for himself”). Z komputera rozniósł się sztucznie generowany głos: „Witajcie, jestem Macintosh. Wspaniale wydostać się z tego pudełka. Choć nie przywykłem do wystąpień publicznych, to chciałby podzielić się z wami przemyśleniem jakie miałem, kiedy po raz pierwszy zobaczyłem stacje roboczą IBM. Nigdy nie ufaj komputerowi, którego nie możesz unieść. Oczywiście potrafię mówić, ale teraz chciałbym usiąść z boku i posłuchać. A teraz mam zaszczyt przedstawić Wam człowieka, który jest dla mnie jak ojciec… Steve Jobs” (ang. „Hello, I'm Macintosh. It sure is great to get out of that bag. Unaccustomed as I am to public speaking, I'd like to share with you a maxim I thought of the first time I met with an IBM mainframe. Never trust a computer you can’t lift. Obviously I can talk, but right now I'd like to sit back and listen. So it is with considerable pride that I introduce a man who's been like a father to me... Steve Jobs.”). Tym wprowadzeniem Steve Jobs zapoczątkował erę komputerów osobistych. Nie zaprezentował bowiem kolejnej maszyny do liczenia, przedstawił komputer jako „kolegę”, „dobrego przyjaciela”, który może pomagać nam w codziennych obowiązkach.
Kolejną niecodzienną prezentacją była premiera odtwarzacza muzyki iPod w 2001 roku [34 - 41]. Hasłem marketingowym produktu było: „Tysiąc piosenek w Twojej kieszeni.” (ang. „A thousand songs in your pocket.”). Steve Jobs prezentując produkt używał omawianych w tym rozdziale technik. Przez długi czas nie pokazywał samego produktu. Dopiero po porównaniu konkurencji, pokazał zdjęcia odtwarzacza i powiedział: „W zasadzie mam go tu teraz w kieszeni” (ang. „I have one, right here in my pocket”). Wyciągnął odtwarzacz muzyki z kieszeni i pokazał go publiczności. W ten niecodzienny sposób zaprezentował produkt, który całkowicie zmienił sposób dystrybuowania muzyki na świecie. Podobnie jak Macintosh, Jobs zaprezentował produkt bardzo osobisty.
Kolejnym ciekawym sposobem na zaprezentowanie produktu, Jobs zaskoczył widownie podczas targów MacWord Expo w San Francisco w 2002 roku [42 - 59]. Podczas prezentacji nowej wersji komputera stacjonarnego iMac, produkt wysunął się z podłogi sceny – najpierw duży podest, a po chwili sam komputer. Jobs niczym gościa zaprosił komputer na scenę mówiąc: „To mój zaszczyt przedstawić Wam nowego iMac’a” (ang. „It’s my privilege now to present you The New iMac”). Przy aplauzie widowni, komputer „pokazał się” wszystkim na Sali – podobnie jak maiło to miejsce z pierwszą wersją produktu. Podest był dodatkowo przygotowany aby obrócić komputer dookoła, tak, aby widownia mogła obejrzeć produkt z każdej strony.
Sposób prezentacji produktów Jobs opanował do perfekcji. Zawsze zaskakiwał widownię i sprawiał, że dziennikarze na drugi dzień zachwycali produkty Apple. Najpierw wytrwale opowiadało o nowościach, a dopiero wtedy, gdy widownia była „rozgrzana” prezentował produkt na scenie. W niecodzienny sposób prezentował nowości firmy, często starał się, aby produkt o ile to możliwe zaprezentował się osobiście.
Steve Jobs nie lubił barwnych, naszpikowanych tekstami i fotografiami prezentacji. Mówił: „Osoby, które wiedzą o czym mówią, nie potrzebują PowerPointa.” (ang. „People who know what they’re talking about don’t need PowerPoint”). PowerPoint[13] to program do przygotowywania prezentacji. Jego zdaniem prezenter powinien mieć całą prezentację w pamięci, a slajdy mogą jedynie pomóc mu przekazywać myśl – a nie odwrotnie. Analizując wystąpienia z ostatnich 20 lat można stwierdzić, że faktycznie Steve Jobs miał swoją cała prezentację w pamięci, jednak nie zawsze tak było. Podczas konferencji w 1984 roku [6], Jobs bardzo często patrzył do „ściągawki” i nie korzystał ze slajdów. To było jedno z jego pierwszych wystąpień, widać stres i zdenerwowanie. Od tego czasu prezentacje Jobsa nabrały spokoju i opanowania, a on sam stał się jednym z najlepszych prezenterów na świecie.
W jego prezentacjach można zauważyć oszczędność i minimalizm. Pojedynczy slajd zawierał zazwyczaj jedno słowo, jedno zdanie, lub zdjęcie. Rzadko kiedy zdarzały się slajdy z większa ilością treści, nigdy natomiast nie pojawiły się wyliczenia – tak często stosowany element w dzisiejszych prezentacjach.
Jobs uważał, że prezentacja powinna być tłem dla prezentera, a nie głównym sposobem przenoszenia informacji. Kiedy zapowiadał, że teraz rozpoczyna się część prezentacji poświęcona muzyce, za jego plecami na ekranie wyświetlił się wielki napis „Muzyka” (ang. „Music”). Kiedy przedstawiał dane finansowe, to tylko liczba widniała na slajdzie, nic więcej. To stanowiło tło do informacji jakie przekazywał słownie, bo to słowa i sposób ich wypowiadania są najważniejsze, a nie same slajdy.
Na każdej konferencji Apple wyświetla się przynajmniej kilka materiałów wideo. Analizując nagrania konferencji z ostatnich lat można wyszczególnić podstawowe kategorie tych filmów, są to:
· reklamy telewizyjne – każdy nowy produkt miał starannie przygotowaną reklamę, Steve Jobs w czasie prezentacji robił tej reklamy premierę, przedstawiając ją zgromadzonym widzom jako pierwszym,
· opinie użytkowników o produktach firmy – produkty Apple przed wypuszczeniem na rynek są testowane przez określoną grupę, osób zazwyczaj gwiazdy muzyki i telewizji które Jobs zna osobiście, ich pozytywne komentarze (negatywnych nigdy nie wyświetlono, a z pewnością się pojawiły) są zbierane razem i montowane w film promujący nowy produkt,
· sklepy detaliczne – oficjalne sklepy Apple są wyjątkowe pod wieloma względami, wyglądają bardzo nowocześnie, brak w nich sklepowych półek, a wszystkie produkty dostępne są dla klientów tak aby mogli je wypróbować, zanim zdecydują się na zakup, otwarcie nowych punktów zawsze są nagłaśniane, a najwięksi fani czekają całą noc, aby wejść do sklepu jako pierwsi, relacje z otwarć tych sklepów często są wyświetlane na prezentacjach Apple,
· historie powstawania – nagrania osób uczestniczących w projektach firmy, którzy dzielą się z widzami z historią powstawania produktu, od chwili pomysłu aż po czas wypuszczenia na rynek.
Tematem wspólnym wszystkich tych kategorii jest marka Apple. Każdy film przedstawia firmę i produkty Steve’a Jobsa jako najlepsze na świecie. To narzędzie socjotechniki, które podświadomie wpływa na takie postrzeganie firmy przez konsumenta. Steve Jobs zdawał sobie sprawę z roli jaką w naszym życiu odgrywa telewizja. Reklamy telewizyjne były przepełnione ciepłem, radością i rodziną, które w głowach konsumentów podświadomie łączyły się z marką Apple. Materiały te wyświetlane w czasie konferencji jeszcze bardzie wpływały na sposób postrzegania nowych produktów firmy.
Materiały filmowe wyświetlane na konferencjach Apple mają potrójne zastosowanie. Po pierwsze, niosą informację, której nie dałoby się przedstawić w inny sposób. Po drugie stanowią idealny przerywnik monologu prezentera. Analizując materiał z konferencji Steve’a, wideo lub innego rodzaju przerywniki stosowane są przynajmniej raz na 10 minut. Nie pozwala to widowni się nudzić. Po trzecie, to czas, w którym prezenter schodzi ze sceny w miejsce gdzie może chwilę odpocząć i przypomnieć sobie plan prezentacji.
Filmy i materiały wideo stanową dobry dodatek do prezentacji. Wzbogacają ją i sprawiają, że widownia nie nudzi się monologiem prezentera. Mogą również służyć jak narzędzie marketingowe, które pozytywnie wpłynie na sposób, w jaki prezentacja zostanie odebrana będzie przez widownię.
Ważną częścią w prezentacjach Steve’a Jobsa są demonstracje (tzw. dema[14]). Dema to kilkuminutowe pokazy produktów, które służą zaprezentowaniu na żywo omawianych cech i właściwości. Steve Jobs w większości przypadków wykonywał demonstracje samodzielnie. Kiedy jego stan zdrowia na to nie pozwalał, do pomocy zapraszał współpracowników.
Dema przeprowadzane były na specjalnie przygotowanym stanowisku, które było umieszczone po wybranej stronie sceny. Ważne było ustawienie tego stanowiska, zawsze stało ono w ten sposób, że osoba przeprowadzająca demonstrację siedziała do widowni bokiem (Rysunek 8). Między prezenterem, a widownią nigdy nie było przedmiotu, który stałby niejako „na przeszkodzie” w komunikacji. Apple podkreślało w ten sposób, że nie ma nic do ukrycia – robiło to oczywiście celowo.
Rysunek 8 - Steve Jobs przeprowadzając demonstracje na konferencji w 2001 roku (źródło: http://writersblocklive.com)
Demonstracje pokazywały jedynie najważniejsze cechy produktów. Cechy, które były starannie wybrane, aby zainteresować jak największą liczbę osób. W czasie pokazów, niejednokrotnie padały słowa zachwytu i uwielbienia: „Czy to nie jest wspaniałe?” (ang. „Isn’t that amazing”), pytał często Jobs. W zamian otrzymywał oklaski. Były również chwile ciszy, w których Steve skupiał się na danej funkcjonalności, włączając i wyłączając ją co chwilę, tak jak małe dziecko które bawi się zabawką:. „Mógłbym to robić cały dzień” (ang. „I can do this all day”) dodawał, publiczność odpowiadała aplauzem. Steve Jobs pokazywał, że produkty są „cool”, proste w używaniu, intuicyjne i dla każdego. Sprawiał, że każda osoba będąca na widownia chciała mieć w ręku prezentowany produkt.
W historii prezentacji zdarzały się również niecodzienne demonstracje. Podczas prezentacji nowego komputera przenośnego w listopadzie 2008 roku [79], Steve Jobs zachwalał jego nowoczesną obudowę. Wykonana całkowicie nowatorską techniką, wyżłobiona z jednego kawałka aluminium obudowa była na tyle interesująca, że Jobs postanowił prefabrykowaną część dać do rąk widowni. Na sali pojawili się pracownicy Apple, którzy rozdali aluminiowe obudowy, po jednej dla każdego rzędu widowni. Steve Jobs nie mówił nic, poprosił o zapalenie świateł i obserwował w ciszy jak osoby oglądają i przekazują „niezwykłą obudowę” dalej. Pod koniec zażartował, że musi je wszystkie odzyskać z powrotem. Pokazując widowni samą obudowę, chciał podkreślić, że to co mówił nie jest kłamstwem, chciał aby osoby zebrane na sali poczuli wyjątkowość produktów firmy.
Demonstracje Steve’a Jobsa sprawiają, że widownia lepiej poznaje dany produkt. Steve nie tylko opowiada o produktach, ale również pokazuje je w działaniu. Demonstracje produktów powinny być częścią każdej prezentacji, która ma na celu ich sprzedaż. Żadne słowa nie są w stania zaprezentować produktu, tak jak pokazanie go na żywo w działaniu.
Prezentacje Apple słyną z tego, że są naszpikowane słowami podkreślającymi wyjątkowość produktów firmy. Tabela 1 przedstawia zbiór najczęściej używanych określeń, jakimi prezenterzy Apple (nie tylko Steve Jobs ich używa, ale wszyscy inni zaproszeni przez niego współpracownicy) opisują produkty i usługi koncernu.
Tabela 1 - Zbiór zwrotów określających produkty używanych w prezentacjach Apple
|
Oryginalne angielskie określenie |
Polskie tłumaczenie |
|
amazing |
niesamowity |
|
absolutely incredible |
absolutnie niewiarygodny |
|
gorgeous |
wspaniały |
|
fantastic |
fantastyczny |
|
just beautiful |
po prostu piękny |
|
best ever |
jak dotąd najlepszy |
|
mind-blowing |
genialny |
|
cool |
super, cool |
|
state of the art |
nowoczesny |
|
It’s just works. |
Po prostu działa. |
|
The quality is out of the charts. |
Jakość wychodzi poza zakres. |
|
It let you do anything you want. |
Pozwala zrobić wszystko. |
|
I love it. |
Uwielbiam to. |
|
We think you gonna love it. |
Naszym zdaniem będziecie zachwyceni. |
|
We take it to a whole new level. |
Wznieśliśmy to na wyższy poziom. |
|
We redefined it. |
Przedefiniowaliśmy to. |
|
Until you see it, you can’t understand how amazing it is. |
Dopóki tego nie zobaczycie, nie zrozumiecie. |
|
It’s never been done before. |
Jeszcze nikt wcześniej tego nie zrobił. |
|
I don’t know how about you, but I’m gonna download it. |
Nie wiem jak Wy, ale ja zamierzam to kupić. |
Przedstawione określenia stawiają na piedestale produkty Apple. Przekazują konsumentom jasny komunikat: nasze produkty są najlepsze na świecie i nie ma dla nich godnej konkurencji. Nie ważne czy istnieją na rynku produkty lepsze i tańsze, Steve Jobs wiedział, że wiele osób mu uwierzy i przyjmie to za pewnik. Jego słowa w żaden sposób nie oddawały rzeczywistości, to była jego personalna opinia, którą próbował niejako narzucić innym – często mu się to udawało.
Prezenterzy, a przede wszystkim sprzedawcy powinni uczyć się od Jobsa sposobu opisywania produktów. Steve Jobs był świetnym sprzedawcą, opisywał produkty firmy w nowy i niestosowany przez innych prezenterów (sprzedawców) sposób. Dawał do zrozumienia, że ten konkretny produkt (usługa) jest najlepszy na świecie i żadna konkurencja nie ma z nim szans. Nie ważne czy to była prawda, czy nie – Jobs nie prowadził badań ani statystyk przed prezentacją. W sprzedaży nie można kłamać, ponieważ traci się klientów. Niesamowitość, wspaniałość i doskonałość trudno jednak zmierzyć, dlatego odpowiednie stosowanie tych zwrotów podczas prezentacji produktów stanowi świetny zabieg reklamowym, który można stosować bez obawy, że zostanie się posądzonym o kłamstwo. Z drugiej strony, nieumiejętne stosowanie tej techniki, może spowodować, że produkt będzie przereklamowany i traktowany jak „tandeta”.
Mimo długotrwałych przygotowań i wielu prób prezentacje Steve’a Jobsa nie obyły się bez niespodzianek. Fani prezesa Apple stworzyli nawet kolaż filmów, w którym umieścili wszystkie zarejestrowane wpadki Jobsa, film nosi tytuł Apple Bloopers i jest dostępny na portalu YouTube[15].
Najczęstszym powodem wpadek są problemy techniczne, zarówno z nowymi urządzeniami Apple jak i z infrastrukturą miejsca konferencji np. z dostępem do Internetu. Za każdym razem, gdy prezentacja nie przebiega z godnie z planem, Steve Jobs wydaje się być nieporuszony, przez chwilę sam próbuje rozwiązać problem, a jeżeli się nie uda, zawsze ma wytłumaczenie, często humorystyczne. Gdy podczas prezentacji systemu Mac OS X w 2000 roku [15 – 33], nowy produkt Apple nie zachowywał się zgodnie z planem, Jobs powiedział: „Dlatego właśnie mamy tu system kopi zapasowych.” (ang. „That’s why we have a backup system here”), wywołując tym samym śmiech i aplauz na widowni. Podczas tej samej konferencji Jobs prezentując nowy program pocztowy, trafił na slajd z hasłem technologii (Adaptive Latent Semantic Analysis), której znaczenie nie pamiętał. Zapytał się wtedy głośno: „Do czego więc to służy?”, po chwili wahanie dodał: „Nie wiem, ale działa.” (ang. „What is this? I don't know, but it works"). Podobna sytuacja – Steve zapomniał, do czego służy „Massive Branch Prediction Logic”, napis pojawił się na slajdzie – wydarzyła się na konferencji WWDC w 2003 roku, tym razem odpowiedział: „Nie wiem, do czego to służy - przewiduje rozgałęzienia? Nie wiem, ale to dobra rzecz” (ang. „ I don't know what it does - predicts branches? I don't know, but it’s a good thing”). Kiedy Quake[16], gra komputerowa prezentująca nowe możliwości komputera Apple nie chciała się uruchomić podczas prezentacji w 2000 roku [15 – 33] Jobs powiedział: „To naprawdę robi wrażenie jak już zadziała” (ang. „It’s pretty amazing when it works”). Największy problem prezenter miał jednak podczas demonstracji podłączenia kamery wideo do komputera w czasie tej samej prezentacji, po wielu nieudanych próbach rzucił kamerę do pierwszego rzędu widowni, w którym siedzieli jego współpracownicy i powiedział „Zobaczymy czy poradzą sobie z tym eksperci” (ang. „we will see if experts can turn it on”). Demonstracja omawianej nowości nie nastąpiła i Steve Jobs przeszedł do kolejnego punktu w agendzie.
Lekcją dla prezenterów powinna być historia Jobsa z konferencji MacWord w 2007 roku[17]. Podczas wystąpienia slajdy prezentacji przestał się przełączać. Steve myśląc, że problem leży w bezprzewodowym przełączniku, którego zawsze używa, sięgnął po zapasowy – miał taki w pogotowiu. Kiedy i ten nie zadziałał, sięgnął po drugi zapasowy - miał dwa zapasowe przełączniki - to również nie poskutkowało. Jak się później okazało problem leżał gdzie indziej. Steve Jobs podniesionym głosem, patrząc w sufit powiedział: „Mój przełącznik nie działa!” (ang. „My clicker is not working!”), tak jakby słowa kierował do obsługi technicznej prezentacji. Po chwili dodał: „Słyszę jakieś krzyki za sceną” (ang. „They scrambling backstage right now”), wzbudzając śmiech widowni. Kiedy po kolejnych sekundach nic się nie zmieniło Steve zaczął mówić: „Wiecie, kiedy byłem w liceum…” (ang. „You know, when I was in High School…”) – kolejny raz wzbudzając aplauz widowni. Jobs opowiedział zebranym na sali historię, jak razem ze Stevem Wozniakiem robili żarty starszym kolegom w akademikach szkoły. Gdy opowieść się zakończyła usterka była naprawiona, a Steve jakby nigdy nic kontynuował swoją prezentację. Prezes Apple poradził sobie z tym problemem wręcz idealnie, w pamięci widowni nie zostanie ta usterka, a historia prezentera, która w dodatku wzbudziła dodatkowy aplauz.
Oprócz technicznych problemów, Steve Jobs popełnił w swoich prezentacjach również kilka poważnych błędów merytorycznych. Najsłynniejszą wpadką takiego rodzaju była wideo rozmowa podczas konferencji MacWorld w 1997 roku, z największym konkurentem Apple, prezesem i założycielem Microsoftu, Billem Gatesem. Jobs ogłosił współpracę z Microsoftem – firma Apple była wtedy w poważnych problemach finansowych i jedynie pomoc firmy Gatesa mogła postawić firmę Apple na nogi. Microsoft zainwestował w Apple kilkaset milionów dolarów, w zamian dostał akcje firmy oraz wyłączność na domyślną przeglądarkę internetową zainstalowaną na komputerach Apple. Sama informacja została przyjęta przez widownie „buczeniem”, gwizdy natomiast wywołała osoba Gatesa, która pojawiła się na ogromnym ekranie. Gates potwierdził współpracę z Jobsem, nie wiedział jednak, że po drugiej stronie wideo rozmowy jest widownia Apple. Osoba Jobsa, na tle wyświetlonego na wielkim ekranie Gatesa wyglądała bardzo „nieatrakcyjnie”. Po rozmowie, Jobs uspokoił widownie, wskazał, że pomoc konkurencji jest niezbędna, aby odbudować pozycję Apple.
Za każdym razem, gdy Jobs miał problemy z prezentacją, wychodził z nich obronną ręką, z uśmiechem na twarzy i na dodatek z aplauzem widowni. Wniosek z tych sytuacji jest następujący: na każdy problem i usterkę trzeba być przygotowanym, zawsze należy mieć „backup” (np. drugie urządzenie) i warto mieć w pogotowiu kilka humorystycznych wytłumaczeń. Steve Jobs nie wymyślił swoich humorystycznych tekstów na poczekaniu, tym bardziej nie przypomniał sobie historii o żartach w akademiku, one wiedział, że na wypadek problemów trzeba mieć w zanadrzu kilka „kół ratunkowych”. Każdy dobry prezenter powinien przygotować swój zestaw tych „kół ratunkowych”, aby w czasie prezentacji, zawsze mieć w pogotowiu któreś z nich.
Jobs prezentując nowe produkty rozpala wyobraźnie widowni. Prezes Apple pokazuje im nowości, wywyższa je z pośród konkurencji i mówi, że nie zrozumieją jak dany produkt jest wyjątkowy dopóki sami nie dostaną go w swoje ręce. A Steve Jobs bardzo chce, aby właśnie te osoby – dziennikarze – zrozumieli wyjątkowość tych produktów, bo to oni będą swoje odczucia przekazywać innym. Dlatego właśnie po konferencjach, Apple organizuje dla dziennikarzy pokazy (ang. hands-on-labs) w czasie których, widownia może przekonać się na własne oczy jak prezentują się nowości firmy. To kolejny bardzo dobry zabieg marketingowy. Widownia po wspaniale przeprowadzonej konferencji inaczej będzie patrzeć na produkty firmy jeszcze tego samego dnia, niż np. tydzień później. Steve Jobs budował atmosferę i starał się ją utrzymywać najdłużej jak to jest możliwe.
Prezentując produkty, prezenterzy i sprzedawcy powinni zawsze umożliwić potencjalnym konsumentom ich zobaczenie, a najlepiej wypróbowanie. Nie należy jednak tego robić na samym początku. Najpierw należy przedstawić produkt, jego zalety i najważniejsze cechy, porównać go z konkurencją i wytknąć jej błędy, dopiero wtedy dać konsumentowi produkt „do ręki”. Niech czuję, że produkt, który właśnie widzi (trzyma w ręku) jest wyjątkowy. Gdyby to zrobić przed prezentacją, konsument mógłby nawet nie wiedzieć do czego dany produkt służy.
2.4 Ocena prezentacji Steve’a Jobsa
Prezentacje Steve’a Jobsa były niecodzienne. Przez ponad 26 lat założyciel Apple doskonalił swój warsztat prezenterski. Zaczynając od prezentacji z kartą w ręku, przez lata doświadczenia, stał się mistrzem sceny. Ze swobodą i pewnością siebie prowadził każdą konferencję firmy. Nawet z dużymi problemami zdrowotnymi, były prezes Apple z radością prezentował nowe produkty koncernu.
Prezentacje Steve’a Jobsa zaczynały się o wiele wcześniej niż z chwilą wyjścia prezentera na scenę. Specjalnie przygotowane zaproszenia, plotki i tzw. „kontrolowany przeciek informacji” budowały aurę wydarzenia. Konferencja przygotowywana była na wiele dni przed datą rozpoczęcia. Tworzone były slajdy, materiały wideo i demonstracje. Przygotowywany był także skrypt wypowiedzi. Steve Jobs wielokrotnie trenował wystąpienie i dokładnie zapamiętywał cały plan prezentacji. Na wypadek sytuacji wyjątkowych przygotowywał kopie wszystkich potrzebnych rekwizytów oraz dodatkowo kilka humorystycznych zwrotów na wyjście z opresji, np. śmieszną historię lub żart. Prezenter rozpoczynał konferencję od przywitania się z publicznością i nakreślenia agendy prezentacji. Stopniowo odkrywał tajemnicę spotkania. Przedstawiał nowe produkty i usługi w nietypowy sposób, używał bogatego w epitety słownictwa i minimalistycznych slajdów. Po spotkaniu zapraszał wszystkich do wypróbowania nowości samemu.
Analiza zebranego materiału potwierdziła, że Steve Jobs konstruował swoje wystąpienia zawsze według tego samego schematu i, że zawsze korzystał z tych samych technik prezenterskich. Jego prezentacje mają usystematyzowaną budowę i wykorzystują znane elementy marketingu bezpośredniego. Wszystkie wymienione techniki są adaptowalne, każdy prezenter może skorzystać z bogatego doświadczenia założyciela Apple. Należy jednak pamiętać, że techniki prezentacji to tylko połowa sukcesu, równie istotną kwestią, co sposób prezentacji jest jej zawartość. Steve Jobs nie zasłynął głównie tym, że jego prezentacje były wyjątkowe, ale przede wszystkim tym, że produkty i usługi, które prezentował były właśnie wyjątkowe.
Celem pracy była analiza technik prezentacji Steve’a Jobsa, założyciela i byłego prezesa Apple. Główny materiał badawczy stanowił zbiór ponad 100 nagrań wideo z przeprowadzonych prezentacji oraz bibliografia autorstwa Waltera Isaacsona [4].
Steve Jobs prowadził swoje prezentacje według ustalonego i stworzonego przez siebie schematu. Wszystkie prezentacje miały podobną konstrukcję i charakteryzowały się tymi samymi cechami. Sposób prowadzenia jego wystąpień ewoluował od chwili, kiedy po raz pierwszy prezentował produkty firmy Apple w 1984 roku. Jego prezentacje nie odbywały się bez potknięć, ale zdobyte na scenie doświadczenie i opanowanie pozwoliło mu bez przeszkód wydostać się z każdych problemów. Steve Jobs był genialnym sprzedawcą, z pomocą swoich technik prezentacji sprzedawał produkty w milionach egzemplarzy. Sprawiał, że ludzie na całym świecie kochają produkty firmy Apple i są zagorzałymi fanami marki.
Umiejętności prowadzanie prezentacji można się nauczyć. Steve Jobs na początku swojej kariery nie był uznawany za świetnego prezentera – popełniał typowe dla scenicznych nowicjuszy błędy. Swoją umiejętność niezwykłego sposobu prezentacji produktów nabył razem z doświadczeniem. Każdą prezentację przygotowywał w najmniejszym szczególe i wielokrotnie próbował ją przed wystąpieniem. Receptą na sukces w prezentacji jest więc ciężka praca i upór. Swoje prezentacje należy starannie przygotowywać i wielokrotnie próbować, a gdy trzeba, poprawiać. Tylko obycie na scenie pozwoli nam zostać wspaniałymi prezenterami – takimi jak Steve Jobs.
Powrót na Fones Blog po więcej ciekawych artykułów.
[1] Adam Lashinsky, Inside Apple: How America's Most Admired and Secretive Company Really Works, Business Plus, 2012
[2] Carmine Gallo, The Presentation Secrets of Steve Jobs, How to be Insanely Greate in Fron of Any Audience, McGraw-Hill, 1 edition, 2009
[3] L. Jabłonowska, P. Wachowiak, S. Wincha, Prezentacja profesjonalna. Teoria i praktyka, Difin, Warszawa 2010
[4] Walter Isaacson, Steve Jobs, Simon & Schuster, 2011
[5] YouTube Online Video - Exclusive : The First Steve Jobs TV (1978, KGO-TV), http://youtube.com/watch?v=ogsI2OAYWnk
[6] YouTube Online Video - 1984: Steve Jobs introducing Macintosh, http://youtube.com/watch?v=MICRwo1U38Q
[7] YouTube Online Video - 1984’ Apple Macintosh Commercial, http://youtube.com/watch?v=HhsWzJo2sN4
[8] YouTube Online Video - 1983 Apple Event Bill Gates and Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=NVtxEA7AEHg
[9] YouTube Online Video - Steve Jobs rare footage conducting a presentation, http://youtube.com/watch?v=0lvMgMrNDlg
[10] YouTube Online Video - MacWorld Boston 1997 - Full Version, http://youtube.com/watch?v=PEHNrqPkefI
[11] YouTube Online Video - #01 Steve Jobs Keynote 1998 Special Event,iMac 01, http://youtube.com/watch?v=n3gTIpoXD94
[12] YouTube Online Video - #02 Steve Jobs Keynote 1998 Special Event,iMac 02, http://youtube.com/watch?v=ZPyxZIZNm8A
[13] YouTube Online Video - #03 Steve Jobs Keynote 1998 Special Event,iMac 03, http://youtube.com/watch?v=Gq0eR0KHxZc
[14] YouTube Online Video - #04 Steve Jobs Keynote 1998 Special Event,iMac 04, http://youtube.com/watch?v=46wURrUzL0Q
[15] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #01, http://youtube.com/watch?v=TbQbxkXEV0I
[16] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #02, http://youtube.com/watch?v=Iw-h_gLeD5k
[17] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #03, http://youtube.com/watch?v=lIxctZ4A1u4
[18] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #04, http://youtube.com/watch?v=kiyue0RabbE
[19] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #05, http://youtube.com/watch?v=3cJt3n21T8Q
[20] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #06, http://youtube.com/watch?v=mVPmP0afsWM
[21] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #07, http://youtube.com/watch?v=PAiByCJZBys
[22] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #08, http://youtube.com/watch?v=fkx4fhY4E1M
[23] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #09, http://youtube.com/watch?v=27kqtE3Uc_Y
[24] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #10, http://youtube.com/watch?v=DICiyg-0rm8
[25] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #11, http://youtube.com/watch?v=-h7NrYv4ChE
[26] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #12, http://youtube.com/watch?v=b7SnsXjfvng
[27] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #13, http://youtube.com/watch?v=ZazrwnYda2k
[28] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #14, http://youtube.com/watch?v=10jh_h1YMOc
[29] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #15, http://youtube.com/watch?v=_u6qIxFK7wc
[30] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #16, http://youtube.com/watch?v=puB7-RxoinI
[31] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #17, http://youtube.com/watch?v=Cdcxim1Mznw
[32] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #18, http://youtube.com/watch?v=FWuNQd-QDTw
[33] YouTube Online Video - MacWorld Expo 2000 Steve Jobs Keynote #19, http://youtube.com/watch?v=qTYGdhy09UA
[34] YouTube Online Video - Apple Music Event 2001 The First iPod#01, http://youtube.com/watch?v=sLO8GFg8T70
[35] YouTube Online Video - Apple Music Event 2001 The First iPod#02, http://youtube.com/watch?v=ibdik2c0zak
[36] YouTube Online Video - Apple Music Event 2001 The First iPod#03, http://youtube.com/watch?v=-FOyz6mDthk
[37] YouTube Online Video - Apple Music Event 2001 The First iPod#04, http://youtube.com/watch?v=pYKlGpNOia0
[38] YouTube Online Video - Apple Music Event 2001 The First iPod#05, http://youtube.com/watch?v=1lsYkwSHbVo
[39] YouTube Online Video - Apple Music Event 2001 The First iPod#06, http://youtube.com/watch?v=mgUwf8w5Z9Y
[40] YouTube Online Video - Apple Music Event 2001 The First iPod#07, http://youtube.com/watch?v=6zv_8pfx08M
[41] YouTube Online Video - Apple Music Event 2001 The First iPod#08, http://youtube.com/watch?v=vCe0uE3Ze9c
[42] YouTube Online Video - #01 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=bHxk5Czzb94
[43] YouTube Online Video - #02 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=ukeEZ-ERiuU
[44] YouTube Online Video - #03 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=mz6EW64fF-U
[45] YouTube Online Video - #04 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=dl0fhMcua-Q
[46] YouTube Online Video - #05 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=1aaiA9XPFHA
[47] YouTube Online Video - #06 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=hwIOvxy-oXo
[48] YouTube Online Video - #07 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=YVn0UfPlDRs
[49] YouTube Online Video - #08 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=Kyh0r3dJOn4
[50] YouTube Online Video - #09 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=9V9zqHvdkxk
[51] YouTube Online Video - #10 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=v6i6CvBlFdc
[52] YouTube Online Video - #11 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=1HXjkwZ8Duc
[53] YouTube Online Video - #12 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=R04hfIzRXPc
[54] YouTube Online Video - #12 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=R04hfIzRXPc
[55] YouTube Online Video - #13 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=becym_Rs9TY
[56] YouTube Online Video - #14 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=TDVYfgRoVAo
[57] YouTube Online Video - #15 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=IIV7a_jJElk
[58] YouTube Online Video - #16 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=j2-IFgXEDc0
[59] YouTube Online Video - #17 MacWorld Expo San Francisco 2002 Steve Jobs, http://youtube.com/watch?v=2RAbcVl1BRw
[60] YouTube Online Video - #01 Apple Special Event 2002, XServe, http://youtube.com/watch?v=BOPCEZBnqPw
[61] YouTube Online Video - #01 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=MpvEQSh3rqU
[62] YouTube Online Video - #02 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=47_9mUg0WVE
[63] YouTube Online Video - #03 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=Wlmh8DoAnGo
[64] YouTube Online Video - #04 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=yCdwgiEla8E
[65] YouTube Online Video - #05 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=2PNWQqMjg84
[66] YouTube Online Video - #06 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=y05QcXAQu_w
[67] YouTube Online Video - #07 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=3JHqEHtWLyk
[68] YouTube Online Video - #08 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=ESNAObD2dTQ
[69] YouTube Online Video - #09 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=MBSD1m-8XlY
[70] YouTube Online Video - #010 Steve Jobs Keynote iTunes Music Store Intro 2003, http://youtube.com/watch?v=Dt6jQ__CFOo
[71] YouTube Online Video - NeXT, OpenStep and the return of Steve Jobs to Apple, http://youtube.com/watch?v=QhhFQ-3w5tE
[72] YouTube Online Video - iPhone Intro Part 5, WWDC 2007, Part 1 http://www.youtube.com/watch?v=D5VTB7Lj_NA
[73] YouTube Online Video - iPhone Intro Part 5, WWDC 2007, Part 2 http://www.youtube.com/watch?v=tb7cHhhUFdw
[74] YouTube Online Video - iPhone Intro Part 5, WWDC 2007, Part 3 http://www.youtube.com/watch?v=Mvqa8mFpCpY
[75] YouTube Online Video - iPhone Intro Part 5, WWDC 2007, Part 4 http://www.youtube.com/watch?v=2zZ18XNsoCs
[76] YouTube Online Video - iPhone Intro Part 5, WWDC 2007, Part 5 http://www.youtube.com/watch?v=KUEiwBZRHs8
[77] YouTube Online Video - Keynote - Special Event October 2008, Part 1 http://www.youtube.com/watch?v=DCBghPwuZrM
[78] YouTube Online Video - Keynote - Special Event October 2008, Part 2 http://www.youtube.com/watch?v=OfI2jbI_aTo
[79] YouTube Online Video - Keynote - Special Event October 2008, Part 3 http://www.youtube.com/watch?v=CkEZXd63Eho
[80] YouTube Online Video - Keynote - Special Event October 2008, Part 4 http://www.youtube.com/watch?v=wlCrScFeg08
[81] YouTube Online Video - Apple iPad Keynote January 2010 - Part 1, http://www.youtube.com/watch?v=WkUPp_Ds5P4
[82] YouTube Online Video - Apple iPad Keynote January 2010 - Part 2, http://www.youtube.com/watch?v=COksMKCavuk
[83] YouTube Online Video - Apple iPad Keynote January 2010 - Part 3, http://www.youtube.com/watch?v=GX2hy-L94T0
[84] YouTube Online Video - Apple iPad Keynote January 2010 - Part 4, http://www.youtube.com/watch?v=s6XrRy112OU
[85] YouTube Online Video - Apple iPad Keynote January 2010 - Part 5, http://www.youtube.com/watch?v=OZRZyawdPSE
[86] YouTube Online Video - Apple iPad Keynote January 2010 - Part 6, http://www.youtube.com/watch?v=1XaLGVnf0DU
[87] YouTube Online Video - Apple iPad Keynote January 2010 - Part 7, http://www.youtube.com/watch?v=BwQUL8oHafM
[88] YouTube Online Video - Apple iPad Keynote January 2010 - Part 8, http://www.youtube.com/watch?v=34F-YBiZm0Y
[89] YouTube Online Video - Apple iPad Keynote January 2010 - Part 9, http://www.youtube.com/watch?v=6mdoRNybiFo
[90] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 1, http://www.youtube.com/watch?v=-Z9d4ZTXd20
[91] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 2, http://www.youtube.com/watch?v=8JW2y570g60
[92] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 3, http://www.youtube.com/watch?v=FCcAVxUUGnE
[93] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 4, http://www.youtube.com/watch?v=ohMgjabfiUM
[94] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 5, http://www.youtube.com/watch?v=ZeuG6ew7DPk
[95] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 6, http://www.youtube.com/watch?v=UBtiSFT7V4U
[96] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 7, http://www.youtube.com/watch?v=LVApd9Wbjpg
[97] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 8, http://www.youtube.com/watch?v=u9U0cxe7LWc
[98] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 9, http://www.youtube.com/watch?v=ezGcAAPl0jE
[99] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 10, http://www.youtube.com/watch?v=9emYRi4dbhM
[100] YouTube Online Video - iPhone 4 Keynote at WWDC 2010 - Part 11, http://www.youtube.com/watch?v=BOwdylUIOrM
[101] Apple Website, Special Event, March 2, 2012, Introducing iPad 2 http://www.apple.com/apple-events/march-2011/
Tabela 1 - Zbiór zwrotów określających produkty używanych w prezentacjach Apple
Rysunek 1 - Zaproszenie na spotkanie 14 listopada 2008 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com)
Rysunek 2 - Zaproszenie na spotkanie 27 stycznia 2010 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com)
Rysunek 3 - Zaproszenie na spotkanie 20 listopada 2010 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com)
Rysunek 4 - Zaproszenie na spotkanie 2 marca 2011 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com)
Rysunek 5 - Zaproszenie na spotkanie 4 listopada 2011 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com)
Rysunek 6 - Zaproszenie na spotkanie 7 marca 2012 (źródło: Engadget, http://www.engadget.com)
Rysunek 7 – Agenda do demostracji Steve'a Jobsa (źródło: http://www.cultofmac.com)
Rysunek 8 - Steve Jobs przeprowadzając demonstracje na konferencji w 2001 roku (źródło: http://writersblocklive.com)
Przypisy
[1] Financial Times, Apple vies for most valuable company title, 10/05/2012, http://www.ft.com/cms/s/2/f2c3db36-477b-11e1-9a92-00144feabdc0.html#axzz1tuX9ktMQ
[2] Apple, Apple Reports Second Quarter Results, 10/05/2012, http://www.apple.com/pr/library/2012/04/24Apple-Reports-Second-Quarter-Results.html
[3] Wikipedia, Prompter, 10/05/2012, http://pl.wikipedia.org/wiki/Prompter
[4] YouTube – internetowy serwis do dzielenia się materiałami wideo, http://youtube.com
[5] Gizmodo, How Apple lost the iPhone 4, 10/05/2012, http://gizmodo.com/5520438/how-apple-lost-the-next-iphone
[6] ABC News, Apple iPhone 5 Prototype: Lost in San Francisko Bar? 10/05/2012, http://abcnews.go.com/blogs/technology/2011/08/apple-iphone-5-prototype-lost-in-san-francisco-bar/
[7] The Christian Post, iPhone 5 Prototype Found in Mexican Restaurant, 10/05/2012, http://m.christianpost.com/news/iphone-5-found-in-mexican-restaurant-54904/
[8] YouTube, Macworld NY 1999-Noah Wyle imitating Steve Jobs, 10/05/2012, http://www.youtube.com/watch?v=TIClAanU7Os
[9] IMDB, Noah Wyle, 10/05/2010, http://www.imdb.com/name/nm0001864/
[10] YouTube, Andy Samberg impersonates Mark Zuckerberg at F8 2011, 10/05/2012, http://www.youtube.com/watch?v=WCuvzENr4oY
[11] Apple, iPad, 10/05/2012, http://www.apple.com/ipad/
[12] Wikipedia, Macintosh, 10/05/2012, http://pl.wikipedia.org/wiki/Macintosh
[13] Microsoft, PowerPoint, 10/05/2012, http://office.microsoft.com/en-us/powerpoint/
[14] Wikipedia, Demo, 13/05/2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Demo
[15] YouTube, Apple Bloopers, 10/05/2012, http://www.youtube.com/watch?v=AnVUvW42CUA
[16] Wikipedia, Quake – video game, 10/05/2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Quake_(video_game)
[17] YouTube, Steve Jobs’ TV Jammer Story, 10/05/2012, http://www.youtube.com/watch?v=xiSBSXrQ8D0